मागील काही दिवसापासून वाशिम जिल्ह्यात सोयाबीन या खरीफ हंगामातील प्रमुख पीक आहे
सोयाबीन ही महत्त्वाची तैलबीज पीक असून ती मुख्यत: खाद्यतेल, प्रोटीन आणि विविध औद्योगिक उत्पादने यासाठी उपयोगात येते. भारतात सोयाबीन पीक मुख्यत: महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, राजस्थान, कर्नाटक, आणि उत्तर प्रदेश या राज्यांत घेतली जाते.
हे पीक आपल्या प्रथिनांच्या आणि तेलाच्या उच्च प्रमाणामुळे जगभरात लोकप्रिय आहे. त्याचबरोबर, सोयाबीनचे वापर खूप विस्तृत आहे, कारण ती खाद्यपदार्थांपासून ते औद्योगिक उत्पादनांपर्यंत विविध ठिकाणी उपयुक्त ठरते.
सोयाबीनचा इतिहास आणि उत्पत्ती
सोयाबीनची उत्पत्ती पूर्व आशियात झाली असल्याचे मानले जाते. विशेषत: चीनमध्ये सोयाबीनचे पहिले उत्पादन घेतले गेले. चीनमध्ये 5000 वर्षांपूर्वीपासून सोयाबीनची लागवड केली जात होती. नंतर सोयाबीनचा प्रसार जपान आणि इतर पूर्व आशियाई देशांमध्ये झाला. आधुनिक काळात सोयाबीनची लागवड अमेरिका, ब्राझील, अर्जेंटिना, आणि भारत यांसारख्या देशांमध्ये मोठ्या प्रमाणात होते.
खत आणि पाणी व्यवस्थापन
सोयाबीनच्या पिकासाठी चांगले उत्पादन मिळवण्यासाठी खत व्यवस्थापन अत्यंत महत्त्वाचे आहे. पेरणीपूर्वी शेतामध्ये नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि पोटॅशियम या प्रमुख अन्नद्रव्यांचा पुरवठा होणे आवश्यक असते. यासाठी प्रति हेक्टरी 20-25 किलो नायट्रोजन, 50-60 किलो फॉस्फरस आणि 30-40 किलो पोटॅशियम खतांचा वापर करावा. सोयाबीन नायट्रोजन स्थिर करणारे पीक असल्याने यासाठी जास्त नायट्रोजनची गरज नसते, मात्र पेरणीच्या वेळी मूलभूत गरज भागवावी लागते.
पाणी व्यवस्थापनाच्या दृष्टीने सोयाबीनला तसा फारसा पाण्याचा वापर नसतो. पेरणीनंतर 3-4 पाण्याच्या पाळ्या पुरेशा असतात. पिकाच्या कळीफुटी आणि शेंगा भरताना पाण्याची गरज वाढते. अशा वेळी पाणी वेळेवर दिल्यास उत्पादन वाढते. पाण्याची कमतरता असल्यास पिकाची वाढ खुंटते आणि शेंगा नीट भरत नाहीत, परिणामी उत्पादनावर परिणाम होतो.
उत्पादन आणि मळणी
सोयाबीनचे उत्पादन हंगामानुसार आणि पिकाची योग्य देखरेख केल्यास वेगवेगळे असू शकते. सरासरी 20 ते 25 क्विंटल प्रति हेक्टरी उत्पादन मिळते.
पर्यावरणीय फायदे
सोयाबीन हे पीक पर्यावरणपूरक आहे कारण त्याच्या मुळांच्या गाठीमध्ये नायट्रोजन स्थिर करणारे बॅक्टेरिया असतात. हे बॅक्टेरिया जमिनीतील नायट्रोजनची पातळी वाढवतात, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता सुधारते.
सेंद्रिय खते आणि सेंद्रिय शेती
सेंद्रिय शेतीमध्ये रासायनिक खतांच्या ऐवजी नैसर्गिक खते वापरली जातात. सेंद्रिय खते वापरल्याने जमिनीचा पोत सुधारतो, तिची जलधारण क्षमता वाढते, आणि पिकांच्या मुळांना पोषक घटक मिळतात. गोमूत्र, शेणखत, गांडूळ खत, कंपोस्ट, आणि हरित खते या सेंद्रिय खतांचा वापर केला जातो. या खतांमुळे पिकांची वाढ सुदृढ होते आणि रोगप्रतिकार क्षमता वाढते.
सूक्ष्मजीवांचा वापर
सूक्ष्मजीवांचा वापर करून जमिनीतील नैसर्गिक पोषणद्रव्यांची उपलब्धता सुधारता येते. उदाहरणार्थ, रायझोबियम बॅक्टेरिया हे नायट्रोजन स्थिर करणारे जीव आहेत, जे सोयाबीनसारख्या कडधान्य पिकांसाठी आवश्यक असतात. याशिवाय अझोटोबॅक्टर आणि पीएसबी (फॉस्फेट सोल्यूबिलायझिंग बॅक्टेरिया) यांचा वापर करून मातीतील पोषणद्रव्यांची उपलब्धता वाढवता येते.